Polyvagaal therapie
De Polyvagaal Theorie; over Vechten, Vluchten, Bevriezen én Verbinden..
‘Herken je dat je nergens toe komt, geen flow ervaart of dat je juist continue alert bent? Dan kun je dit nu zien in het systeem dat ik heb geschetst: Je zit dan vast in één van de twee standen van het autonoom zenuwstelsel. Ofwel als je continue op scherp staat, niet tot rust kunt komen, alert bent, in mobilisatie (sympathisch zenuwstelsel) of je zit vast in het parasympathisch zenuwstelsel: nergens toe komen, lethargisch, altijd moe zijn. Allemaal tekenen dat je in de dorsale vagus van de nervus vagus vastzit. Het is een teken dat er een overlevingsreactie in je systeem ‘aan’ is gegaan en je probeert te beschermen met een primitieve shut-down’.
De Polyvagaal theorie. Misschien heb je er wel eens van gehoord. Maar wat is dit precies? En waarom is kennis over de Polyvagaal theorie belangrijk als je last hebt van bijvoorbeeld terugkerende stress of spanning? Of van maar niet je passie en flow kunnen vinden? Of hoe verklaart de Polyvagaal theorie jouw automatische vertrouwen of juist wantrouwen bij mensen?
De Polyvagaal theorie van Dr. Stephen Porges legt dit haarfijn uit. Meer begrip hiervan kan je helpen om op het moment dat je in een bepaalde reactie schiet (vechten, vluchten, bevriezen, geen contact meer kunnen maken, etc) deze te plaatsen, te herkennen als een automatische reactie van je autonome zenuwstelsel.
En doordat je dit herkent krijg je de mogelijkheid om weer terug te keren naar een andere staat. Een staat waarin je wel contact kunt maken, niet in de aanval of de verdediging of in de paniek schiet.
Veiligheid, veiligheid, veiligheid
Het hele autonome zenuwstelsel is georganiseerd rond het thema veiligheid. De enige functie van dit zenuwstelsel is jouw veiligheid zo goed mogelijk waarborgen.
Eén van de ontdekkingen vanuit de Polyvagaal theorie gaat over dat het autonome zenuwstelsel hiervoor een soort hiërarchie hanteert. Als het veilig is, dan kunnen we ons als mensen verbinden met anderen. Dan kunnen we contact maken, spelen, connecten, etc. Op dat moment is het evolutionair jongste deel van de Nervus Vagus, de ventrale vagus online/actief.
Als er dan iets gebeurt dat alarmbellen doet rinkelen (en het zenuwstelsel is daarbij nogal scherp afgesteld, het vindt veel meer dingen alarmerend dan onze moderne denkende hersenen, de neocortex vindt) dan gaat de ventrale vagus offline en komt het sympathisch zenuwstelsel online. Daar is beweging, actie het belangrijkst.
Als iets alarmerend genoeg is, dan worden er bv automatisch de stofjes adrenaline en cortisol automatisch losgelaten in ons systeem. Die maken het mogelijk om een paar minuten lang te vechten of te vluchten.
(Doordat ons primitieve alarmsysteem verward raakt met onze moderne mensen hersenen, reageert het continue op niet-levensbedreigende zaken alsof deze levensbedreigend zijn. Een mailtje van je baas, een kind dat niet meewerkt met het ontbijt, een stoplicht dat op rood staat, allemaal zaken die ervoor kunnen zorgen dat er stressreacties vanuit het zenuwstelsel ontstaan, die we vervolgens weer slecht verwerken en loslaten. Dit is het recept voor overspannenheid en burn-out.)
Als iets té bedreigend is, dan wordt de overstap gemaakt van het sympathische zenuwstelsel naar de dorsale vagus. Die reageert dan met een totale shutdown. Dit is de freeze die mensen in een traumatische gebeurtenis meemaken. Je kunt hem in het klein ook voelen als je voor een groep staat en een black-out hebt voor je presentatie en helemaal blanco raakt.
Het is nogal complexe materie, dus ik ga je het stapje voor stapje uitleggen.
Je Autonome Zenuwstelsel
Het zenuwstelsel is een orgaansysteem in je lichaam. De functie van het zenuwstelsel is om prikkels van je omgeving en van je lichaam zelf waar te nemen en hierop te reageren. De belangrijkste organen van je zenuwstelsel zijn je zintuigen, je hersenen en je ruggenmerg.
Mensen behoren, als gewervelde dieren, tot de diersoort die het hoogst ontwikkelde zenuwstelsel bezitten. Dit houdt ook meteen in dat de werking van het zenuwstelsel uitgebreid en buitengewoon complex is. Je zenuwstelsel stuurt in een ingewikkelde samenwerking een groot deel van je organen en spieren aan.
Een deel van je zenuwstelsel is verbonden met je gedachten en je vrije wil. Dit heet je Animale Zenuwstelsel. Hiermee kun je zintuigen en spieren aansturen. Je kunt bijvoorbeeld kiezen om je hoofd te draaien of om nee te knikken. Dat je hoofd vervolgens ook echt die beweging maakt is een actie vanuit dit Animale Zenuwstelsel.
Een ander deel van je zenuwstelsel is als het ware automatisch. Dat heet het Autonome Zenuwstelsel. Dit deel van je zenuwstelsel regelt al die dingen die altijd doorgaan of waar je niet over na hoeft te denken. Je spijsvertering gebeurt zonder dat je daarvoor een bewuste keuze gemaakt hebt. Je hart klopt de hele dag door. Je ogen knipperen als er oogvocht nodig is, etc.. Als het warm is ga je zweten, als het koud is krijg je kippenvel, etc.
Ademhalen
Een bijzondere functie, aangestuurd vanuit het Autonome Zenuwstelsel is ademhalen. Ademhalen gaat de hele dag door, hoef je niks voor te doen. Maar je kunt ook kiezen om je adem in te houden, te vertragen, dieper in te ademen, langer uit te ademen, etc. Dit is de reden waarom er ademcoaches zijn. Het is ook de reden waarom stresscoaches, meditatieleraren, etc ook werken met de ademhaling. Iets aan je ademhaling veranderen heeft direct invloed op allerlei functies die tot je Autonome Zenuwstelsel behoren. Een lange diepe uitademing vertraagt bijvoorbeeld je hartslag. Een methode als Heartmath die ik in mijn coaching wel eens inzet, werkt ook vanuit dit principe. (Een vertraagde ademhaling zorgt voor een gezondere hartslagvariatie en beïnvloedt de aanwezige hersengolf frequentie)
Voor dit stuk over de Polyvagaal theorie is verder alleen je autonome zenuwstelsel van belang.
Sympathisch en Parasympathisch, nog een stapje verder.
Het autonome zenuwstelsel, dus het zenuwstelsel dat volautomatisch handelt en reageert, kent op haar beurt weer twee ‘standen’: AAN en UIT.
Dat is natuurlijk een beetje kort door de bocht. Anders gezegd: één deel, het sympathische zenuwstelsel, stuurt mobilisatie aan (actie, in beweging komen, handelen, maar ook vechten en vluchten). Aan de andere kant heb je het parasympatische zenuwstelsel. Dit werkt met een 12-tal zenuwen die vanuit de hersenen naar spieren, organen en zintuigen gaan en dienen voor immobilisatie (tot rust komen, herstellen, ontspannen, maar ook bevriezen, verstijven).
Het onderzoekswerk van Dr. Porges gaat over één zenuwstreng uit dit parasympathische zenuwstelsel; de Nervus Vagus.
De Nervus Vagus en de Polyvagaal Theorie
De Polyvagaal theorie is het resultaat van jarenlang onderzoek van Dr Stephen Porges naar één zenuw, de Nervus Vagus. De Nervus Vagus is één van de 12 zenuwen die in je hersenstam begint. Vagus komt van het latijnse woord voor zwerven en dat is wat deze zenuw doet: Deze zenuw waaiert vanuit de hersenstam uit naar beneden, je hart en al je organen, en naar de voorkant naar o.a. je gezichtsspieren.
De Nervus Vagus is de zenuw die enorme invloed heeft op de automatische manier om te vertragen, af te remmen en stil te vallen als systeem. Maar ook op de ruimte die je hebt om je te verbinden met anderen. Binnen het parasympathische zenuwstelsel is de Nervus Vagus de belangrijkste zenuwbundel.
Om te begrijpen hoe de verschillende functies van deze zenuw kunnen bestaan in één zenuw, moeten we nog wat dieper op de materie in. De Nervus Vagus bestaat namelijk op haar beurt weer uit twee bundels die vanuit de evolutie gezien ook niet tegelijkertijd ontwikkeld zijn. Er is een meer primitief georganiseerde bundel (de Dorsale Vagus) en een slimmere modernere georganiseerde bundel (de Ventrale Vagus). Vandaar overigens de naam Polyvagaal (poly betekent meerdere)
Ventrale Vagus en Dorsale Vagus
Deze beide zenuwbanen zitten anders in elkaar en hebben een andere functie ontdekte Dr. Porges. Zo vertakt de dorsale vagus zich vooral naar je onderste organen (o.a. maag, darmen) en gaat de ventrale vagus naar je gezicht en de organen meer bovenin je torso. En zo heeft de dorsale vagus bv geen signaal verbeterend laagje om de zenuwen (myelinisatie). De ventrale vagus heeft dat wel (Hoe goed dat laagje ontwikkeld is hangt af van de interactie tussen baby en ouders, deze zenuwbaan ontwikkelt zich in de interactie met anderen).
Er staat een leuk filmpje op Youtube waarin Deb Dana dit principe mooi illustreert met een levend voorbeeld:
Een ander belangrijk punt is dat dit deel van je zenuwstelsel ook positief kan reageren op het zenuwstelsel van een ander. Je kunt dit tussen ouders en hun baby mooi zien. De meeste kinderen worden snel rustig als ze door hun moeder worden getroost. Hier reguleert het zenuwstelsel van de moeder (ventrale vagus) het zenuwstelsel van het kind (dat hierdoor ook in de ventrale vagus staat kom).
Ook tussen volwassenen gebeurt dit. Dit wordt aangeduid met Co-regulatie: Uitgangspunt van co-regulatie is dat je veiligheid kunt ervaren of terugvinden als je met iemand bent die veilig is. Bij kinderen ontwikkelt dit deel (de ventrale vagus) van de nervus vagus dan ook in interactie. Kinderen hebben bij hun geboorte nog geen mogelijkheid om zichzelf te reguleren. Ze kunnen zichzelf niet troosten bijvoorbeeld. Het aanleren van zelfregulatie wordt ontwikkeld met een ouder bij wie dit circuit al wel ontwikkeld is.
Kort en bot gezegd: Groei je op in veilige omstandigheden met voorspelbare ouders die zelf veel veiligheid en rust ervaren in zichzelf en met elkaar? Dan zal je ventrale vagus goed ontwikkelen en zul je hier in je latere leven in lastige omstandigheden goed op kunnen terugvallen.
Heb je deze ervaring als kind niet kunnen meekrijgen door wat voor oorzaak dan ook, dan zal je ventrale vagus minder goed ontwikkelen, wat als gevolg kan hebben dat je later als volwassene sneller van slag ben of bijvoorbeeld stress-achtige responsen hebt op zaken die anderen niet stressvol vinden etc.
Dit begrip is ook van belang voor het herstel. Als je gaat werken met een therapeut/coach, dan zet deze (onbewust/bewust) zijn eigen ventraal vagaal systeem in, waar jouw ventraal vagaal systeem weer op reageert door ook steeds meer online te gaan. Bewustzijn over hoe dit werkt en dat er een automatisch proces aan de gang is helpt je om meer rust en vertrouwen in je herstelproces te vinden.
Co-regulatie gebeurt namelijk bij kinderen, maar net zo goed bij volwassenen. Een luisterend oor, een arm om je heen, de kijkende ogen van iemand die er even echt voor je is, allemaal signalen die voor co-regulatie kunnen zorgen.
Samenvattend…
Heel veel van wat we dus automatisch doen in het contact met anderen:
Anderen opzoeken,
Twijfelen of we contact moeten aangaan,
Ons terugtrekken in onszelf,
Vereenzamen,
Het onmogelijk vinden om contact aan te gaan,
Het spannend vinden een praatje aan te knopen op een verjaardag,
Blij zijn met een telefoontje van een goede vriend die echt benieuwd is hoe het gaat,
Helemaal opbloeien als we een knuffel krijgen, etc)
Het zit allemaal zit direct vast aan ons autonoom zenuwstelsel.
Met voedende relaties die ons veiligheid en groei bieden voelen we ons fijn, goed en veerkrachtig, optimistisch. Met ervaringen van niet-vertrouwen, onveiligheid, niet afgestemd zijn, of traumatische ervaringen in het verleden, komen we veel sneller in overlevingsreacties, zoals vechten, vluchten en bevriezen.
Elke nieuwe relatie leert ons iets bij over hoe dit werkt. Een nieuwe voedende relatie kan oude patronen veranderen. Een nieuw contact dat even pijnlijk verloopt als een oude ervaring is voeding voor het doorgaan met je survival methode.
Het betekent ook dat heel veel van hoe je je voelt en hoe je in het leven staat best wel eens meer te maken kan hebben met je verleden en de opbouw van je hersenen en je zenuwstelsel en dan je had bedacht.
Herken je dat je nergens toe komt, geen flow ervaart of dat je juist continue alert bent? Dan kun je dit nu zien in het systeem dat ik heb geschetst: Je zit dan vast in één van de twee standen van het autonoom zenuwstelsel. Ofwel als je continue op scherp staat, niet tot rust kunt komen, alert bent, in mobilisatie (sympathisch zenuwstelsel) of je zit vast in het parasympathisch zenuwstelsel: nergens toe komen, lethargisch, altijd moe zijn. Allemaal tekenen dat je in de dorsale vagus van de nervus vagus vastzit. Het is een teken dat er een overlevingsreactie in je systeem ‘aan’ is gegaan en je probeert te beschermen met een primitieve shut-down.
De weg eruit zit hem in meer zaken doen die bij de andere zenuwstelsels horen: bewegen, verbinden met jezelf, met anderen (sympathisch zenuwstelsel), contact opzoeken, contact met je lijf en je ervaring maken, etc (ventrale vagus).
Video’s
Hieronder voor de meer visueel ingestelden nog een tweetal goede toelichtingen op de Polyvagaal theorie:
